|
|
Na szczytach z okresu oblężenia Częstochowy przez Szwedów oraz na rycinach i planach z XVIII i XIX wieku widać nierówności terenu, które stopniowo ulegały wyrównywaniu, tak w związku z pracami fortyfikacyjnymi, jak i następnie, przy urządzaniu placu podjasnogórskiego, budowie ulic i zakładaniu zieleni. Z barwą białych wapieni jurajskich kojarzy się nazwa Jasnej Góry, która występuje po raz pierwszy w dokumencie z 1388 roku. Nazwę Clarus Mons nadali jej paulini, przybysze z Węgier. Wzgórze jasnogórskie, położone u zbiegu dwóch krain geologicznych, stanowiło od dawna przedmiot zainteresowania geologów. Odkrywka starego kamieniołomu po zachodniej stronie Jasnej Góry odsłoniła jego budowę i stała się celem badań oraz tematem prac monograficznych i wzmianek, których liczba sięga tysiąca. Podobnie jak zróżnicowane jest oblicze zewnętrzne Jury, przedstawiające dwa typy krajobrazu, tak też zróżnicowana jest budowa geologiczna. Występują tu dwa zasadnicze typy skał. Górną warstwę stanowią osady lodowcowe w postaci żwirów, piasków i glin, warstwy zaś głębsze, ujawniające się niekiedy na powierzchni, to przede wszystkim wapienie górnojurajskie. We wnętrzu skalnym Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej ukształtowały się różnej wielkości jaskinie i groty, które obok ostańców stanowią najcharakterystyczniejszą cechę skał jurajskich. Na częstochowski węzeł wodny składają się cztery rzeki - Warta i jej dopływy: Stradomka z Konopką i Kucelinka. Dawniej istniały jeszcze dwa strumienie, z których jeden płynął po północnej, drugi - po południowej stronie miasta. Obfity splot wód odegrał i nadal odgrywa poważną rolę w rozwoju Częstochowy. Warta, choć stanowiła naturalną granicę pomiędzy dwiema odmiennymi krainami i przeszkodę, która utrudniała kontakty ludności mieszkającej na przeciwległych brzegach, stała się czynnikiem warunkującym działalność gospodarczą, jako źródło wód i odbiornik ścieków; jest ponadto ważnym elementem krajobrazu miejscowego. Podstawowym źródłem zaopatrzenia mieszkańców Częstochowy w wodę pitną są wody głębinowe. Konieczna jest stała troska o ich należyte zabezpieczenie przed ewentualnymi zanieczyszczeniami, którymi są zagrożone ze względu na możliwość infiltracji przez szczeliny krasowego podłoża. Dla klimatu miasta charakterystyczne jest zjawisko inwersji termicznych na nisko położonych terenach nadrzecznych. W pewnych sytuacjach klimatycznych, związanych najczęściej z układami wyżowymi, zimne powietrze ześlizgujące się ze wzgórz wypełnia doliny i utrzymuje się w nich długo, zwłaszcza w przypadku występujących dość często cisz oraz przy wiatrach słabych. Wzgórza otaczające miasto stwarzają niekorzystne warunki przewietrzania niżej położonych terenów. Stanowiło to jeden z argumentów przemawiających za wyjściem z zabudową mieszkaniową na tereny położone wyżej, o lepszych warunkach klimatycznych i zdrowotnych. Częstochowa i jej okolice były niegdyś obficie zalesione. Rozległe przestrzenie leśne ciągnęły się w stronę Olsztyna; płaszczem lasu okryte były też północne okolice miasta. Partie niższe na podłożu piaszczystym porastał bór sosnowy. Wyżej położone grunty wapienne i ilaste to siedlisko lasów mieszanych, sosnowo-dębowych i bukowych. O rodzaju dawnych obszarów leśnych świadczyć mogą nazwy miejscowości, jak Wielki Bór, Wrzosowa, Grabowa, Podbucze, Brzeziny, Bugaj i inne. Las z większości stanowisk został wyparty przez działalność człowieka i ustąpić musiał miejsca uprawom rolnym oraz zabudowie. Głównym "pożeraczem" lasu stało się dawne hutnictwo żelaza. Dużo drewna zużyto też przy wypalaniu wapna. Te partie leśne, które ocalały dzięki swemu mniej dostępnemu położeniu, jak na Zielonej Górze i stokach sąsiednich gór, Bukowej i Dębowej, lub wspaniałe lasy na górach: Knieja, Pustelnia i Sokolica w rezerwacie Sokolich Gór koło Olsztyna, świadczą o wartości siedliska i pozwalają na wyrobienie pojęcia o charakterze i składzie lasów okolic Częstochowy. Częstochowa położona jest w centralnym punkcie pasa rudonośnego, ciągnącego się na długości około 125 km i szerokości około 8-10 km od okolic Wielunia po Zawiercie. Obszary górnicze zbliżają się, a miejscami nawet wchodzą w obręb miasta. W pobliżu Częstochowy rozciąga się równina obramowana niewysokimi wzniesieniami z kulminującym Wzgórzem Wrzosowskim (304 m n.p.m.). Równina ta stanowiła ongiś największy i najwydajniejszy w Polsce ośrodek wydobycia rud żelaza; w wielu miejscach iły rudonośne wychodzą na powierzchnię. Dzięki takim właśnie wychodniom i płytko zalegającym pokładom bogatych rud powstawały średniowieczne kuźnie i huty, które wzmiankowane są w źródłach historycznych począwszy od XIV wieku. Tradycje górnictwa i hutnictwa żelaza w tym rejonie są znacznie starsze. Świadczą o tym nazwy jeszcze wcześniej wzmiankowanych miejscowości, jak: Żarnowa, Rudniki i inne. Ciężar gatunkowy kopalnictwa rud żelaza przesuwa się stopniowo od wyeksploatowanych złóż położonych w południowej i środkowej części obszaru ku północy, w rejon Kłobucka. Charakterystyczne dla krajobrazu okolic Częstochowy są zwały kopalniane górnictwa rud, których liczba na całym obszarze rudonośnym przekracza 600, a łączna objętość wynosi kilkadziesiąt milionów ton skały płonej. W większości są to stare zwały w postaci nieregularnych ściętych stożków wysokości od kilku do dwudziestu metrów; nowe wały sięgają 60 m wysokości. Dzięki obfitości kamienia wapiennego, gliny oraz żwiru i piasku, a także dostatecznej ilości drewna, zdobycie materiałów budowlanych na tym terenie nie przedstawiało trudności. Początkowo w Częstochowie dominowało budownictwo drewniane. Z czasem wszedł w użycie miejscowy kamień wapienny. Nie był to materiał trwały, ale tani i łatwo dostępny. Stosowano go nie tylko na fundamenty i podmurówki, ale wznoszono zeń całe budynki. Jeszcze w 1952 roku 80% obiektów murowanych w Częstochowie stanowiły budynki z wapienia. Z wapienia były również wzniesione mury miejskie, które jednak nie przetrwały długo. Materiał ten stosowano także w budowlach na Jasnej Górze i obiektach sakralnych w mieście oraz w budownictwie dróg i mostów. Kamień wapienny wydobywano z licznych kamieniołomów: podklasztornego, na Złotej Górze, koło kościoła św. Barbary, na Lisińcu, na Ostatnim Groszu i w Rakowie. Z czasem kamień zaczęto wiązać w cegłą produkowaną na miejscu ze znajdujących się tu złóż glin; wapno wypalano w prymitywnych piecach polowych. Intensywna gospodarka przyczynia się do wielu zmian środowiska naturalnego. Następują przeobrażenia w ukształtowaniu powierzchni i rzeźbie terenu w związku z zabudową oraz wytyczaniem tras komunikacji drogowej i kolejowej. Zmiany nie omijają sieci wód powierzchniowych. Zaginęły dwa strumienie wpadające do Warty. Znikają jedne zbiorniki powierzchniowe - stawy, powstają inne, np. glinianki zagospodarowywane na cele rekreacyjne. Duży zbiornik wodny wybudowano dla potrzeb Huty im. Bolesława Bieruta. Reguluje się koryta rzek, wytycza bulwary nadrzeczne. Na skutek robót regulujących i melioracyjnych nastąpiło obniżenie poziomu wód gruntowych; w regionie częstochowskim stwierdza się zanik wód w związku z robotami górniczymi. Rozbudowa przemysłu odbiła się niekorzystnie na stanie czystości wód i powietrza. Problem ten stał się przedmiotem szczególnej wagi i podjęte zostały energiczne kroki mające na celu ochronę środowiska. |
|
